ปญฺจงฺควิปฺปหีนาทิวณฺณนา

[74] ปญฺจ องฺคานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนานิ เอตสฺสาติ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํฯ ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ เอตฺถ อาหิต-สทฺทสฺส วิย วิปฺปหีน-สทฺทสฺเสตฺถ ปรวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปหีนนฺติ วา ปญฺจงฺควิปฺปหีนํฯ นนุ อญฺเญปิ อกุสลา ธมฺมา อิมินา ฌาเนน ปหียนฺติ, อถ กสฺมา ปญฺจงฺควิปฺปหีนตาว วุจฺจตีติ อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ฌานลาภิโนปิ อฌานสมงฺคิกาเล ฌานปฏิปกฺขโลภจิตฺตาทีนํ ปวตฺติสพฺภาวโต ‘‘ฌานกฺขเณ’’ติ วุตฺตํฯ ปหียนฺตีติ วิคจฺฉนฺติ, นปฺปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ เอกตฺตารมฺมเณติ ปถวีกสิณาทิวเสน เอกสภาเว, เอกคฺคตาสงฺขาเต เอกตฺตาวเห วา อารมฺมเณฯ ตนฺติ ตํ นานาวิสยปโลภิตํ จิตฺตํฯ กามธาตุปฺปหานายาติ นานาวิสยสมูปพฺยูฬฺหาย กามธาตุยา ปหานาย สมติกฺกมาย ปฏิปทํ ฌานํ นปฺปฏิปชฺชติฯ นิรนฺตรนฺติ วิกฺเขเปน อนนฺตริตํ, สหิตนฺติ อตฺโถฯ อกมฺมญฺญนฺติ อกมฺมนียํ, ภาวนากมฺมสฺส อโยคฺยนฺติ อตฺโถฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตนฺติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจน อภิภูตํฯ ปริพฺภมติ อนวฏฺฐานโต, อวฏฺฐานสฺส สมาธานสฺส อภาวโตติ อตฺโถฯ วิจิกิจฺฉาย อุปหตนฺติ สาติสยสฺส วิจารสฺส อภาวโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ โข ภควา, น นุ โข’’ติ, ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา มนสิกาเรน, ‘‘ฌานํ สิยา นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา จ ปวตฺตาย วิจิกิจฺฉาย อุปหตํฯ นาโรหติ อปฺปฏิปตฺตินิมิตฺตตฺตาฯ วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตาติ สมาธิอาทีนํ อุชุวิปจฺจนีกภาเวน ฌานาธิคมสฺส อนฺตรายกรณโตฯ

เตหีติ ฌานาธิคมสฺส ปจฺจยภูเตหิ วิตกฺกวิจาเรหิฯ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตปฺปโยคสฺสาติ ตโต เอวํ สมาธานาย นิปฺผาทิตภาวนาปโยคสฺสฯ เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวาติ ยถาวุตฺตภาวนาปโยคสมฺปตฺติสมุฏฺฐานาฯ ปีติ ปีณนํ ภาวนาวเสน ตปฺปนํฯ อุปพฺรูหนํ ภาวนาวเสน ปริวุทฺธิํ เจตโส กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ นนฺติ จิตฺตํฯ สเสสสมฺปยุตฺตธมฺมนฺติ อวสิฏฺฐผสฺสาทิธมฺมสหิตํ, สมํ สมฺมา จ อาธิยตีติ สมฺพนฺโธฯ อินฺทฺริยสมตาวเสน สมํ, ปฏิปกฺขธมฺมานํฯ ทูรีภาเว ลีนุทฺธจฺจาภาเวน สมฺมา จ ฐเปตีติ อตฺโถฯ เอกคฺคตา หิ สมาธานกิจฺเจน จิตฺตํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺตี ฌานกฺขเณ สาติสยํ สมาหิเต กโรตีติฯ

อุปฺปตฺติวเสนาติ ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชนวเสน ฯ เอเตสุ วิตกฺกาทีสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ ตตฺเถว ฌานโวหารโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินาปิ อุปมาวเสน ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ

ปกติจิตฺตโตติ ปากติกกามาวจรจิตฺตโตฯ สุวิสเทนาติ สุฏฺฐุ วิสเทน, ปฏุตเรนาติ อตฺโถฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพาวยววนฺตํ, อนวเสสนฺติ อตฺโถฯ อปฺผุฏนฺติ อสมฺผุฏฺฐํฯ อารมฺมเณสุ ผุสิตาติ อปฺปนาวเสน ปวตฺตมานา จิตฺเตกคฺคตา สมนฺตโต อารมฺมณํ ผรนฺตี วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ฌานปาเฐ อคฺคหิตา จิตฺเตกคฺคตา คหิตาติ อนุโยคํ สนฺธาย ‘‘ตตฺถ จิตฺเตกคฺคตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ฌานงฺเคสุฯ น นิทฺทิฏฺฐาติ สรูปโต น นิทฺทิฏฺฐา, สามญฺญโต ปน ฌานคฺคหเณน คหิตาฯ เอวํ วุตฺตตฺตาติ สรูเปเนว วุตฺตตฺตา, องฺคเมว จิตฺเตกคฺคตาติ สมฺพนฺโธฯ เยน อธิปฺปาเยนาติ เยน วิตกฺกาทีหิ สห วตฺตนฺตํ ธมฺมํ ทีเปตุํ ตสฺส ปกาสนาธิปฺปาเยน ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทินา อุทฺเทโส กโตฯ โส เอว อธิปฺปาโย เตน ภควตา วิภงฺเค ‘‘จิตฺเตกคฺคตา’’ติ นิทฺทิสนฺเตน ปกาสิโตฯ ตสฺมา สา ฌานปาเฐ อคฺคหิตาติ น จินฺเตตพฺพํฯ

ติวิธกลฺยาณวณฺณนา

[75] อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติ ฌานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนฯ ลกฺขณวเสนาติ เตสํเยว อปฺปนายํ ลกฺขิตพฺพภาววเสนฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ กลฺยาณตาลกฺขณานํ วิภาวเนฯ ปฏิปทาวิสุทฺธีติ ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายาติ ปฏิปทา, โคตฺรภุปริโยสาโน ปุพฺพภาคิโย ภาวนานโยฯ ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ, ปฏิปทาย วิสุทฺธิ ปฏิปทาวิสุทฺธิฯ สา ปนายํ ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติฯ อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนาฯ สา ปนายํ วิเสสโต ฌานสฺส ฐิติกฺขเณ ลพฺภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติฯ สมฺปหํสนาติ ตตฺถ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนาฯ